Burak Bakay

Diğer türler üzerinde egemenlik kurmamızı sağlayan özellikler açısından insan kuşkusuz hayvanlar âleminin (bir olasılıkla bildiğimiz evcil kedilerin dışlında) en zeki yücesidir. İnsanlar tarih boyunca zihinse üstünlüklerini dil kullanma yeteneğinde ifadesini bulan belki de bu yetenek sayesinde var olan mantıklı düşünme kapasiteleri ile açıklamışlardır.

–    Gruplandırma

Özetle, kavramsal organizasyon yeteneği büyük bir olasılıkla doğal seçilim tarafından desteklenmiştir.

–    Mantıklı düşünce

Deniz aslanları x=y sonra y=z öğretildikten sonra x=z dizisini öğrenebildiler.

–    Konuşma dili

Oysa papağan sahiplerinin de çok iyi bildiği gibi bu kuşlar sevdikleri bir yiyeceğin adını öğrendikten sonra onu hep adıyla ister ve yerine veriler başka bir yiyeceği genellikle kabul etmezler.

–    Toplumsal hiyerarşi

(y. yiyecek bulan maymun ses çıkardığında, yiyeceği elinden güçlü maymunlar alabilir, bu yüzden ses çıkarmadan yemeyi öğreniyor maymun) doğal ortamlarından uzaklaştırılmış ve saklanmış yiyeceklerle önceden eğitilmemiş olan şempanzelerde de benzer davranışlar gözlemlenmiştir.

–    Hile ve aldatma

–    Oyunun rolü

(y) Oyunun hayvanlarda bilişse yedilerin ve motor fonksiyonların (hareket kapabil itesi) gelişmesine önemli ölçüde katkıda bulunduğu açıktır. Ayrıca akrabalığı, sosyal ilişkileri de oyunla öğrenir yavrular.

–    Hayvanlar rüya görür mü?

İnsanlardaki gibi REM – rabdi eğe movement – süreçlerinin benzerleri hayvanlarda vardır. Ancak ne gördüklerini henüz bilmiyoruz.

Bilgi güçtür. – Francis bacon.

Doğal seçilimin bir kuralı olarak çoğu davranış temelde bencildir. Gene de hayvanlar birbirlerine yardım eder. Yunuslar yaralıları yüzer durumda tutar, filler kendi yavrusu olmasa da yavruları çevirir saldırı anında. (y. Yazar hayvanların bu iyilik görünen davranışların da bir gün kendine yapılması için yaptığını iddia ediyor, hâlbuki baştan beri hayvanların ne yaptığının farkında olmadığından bahsediyoruz)

… hayvanların davranışlarını kendilerinin ve gruptaki diğer bireylerin toplumsal konumunu ve akrabalık ilişkilerini anladıklarını ve davranışlarını buna göre ayarladıklarını göstermektedir.

–    Kendi imgesi

…nedeni primatların (maymun) diğer türlerden çok daha zeki olması değil insanların primatların davranışlarını ve tepkilerini örneğin yunuslar yada kunduzlarınkilerden daha kolay yorumlamasıdır.

–    Yiyecek saklama ve saklanan yiyeceği bulma

Bugüne kadar incelenmiş olan kuş ve memeli türlerinde zihinsel harita oluşturma ve kullanma yetisinin var olduğu sanılıyor. . Planlama yetisi ise düşünmeye ilişkin hemen hemen her tanımlamanın en önemli bölümünü oluşturmaktadır.

–    Avda işbirliği

Toplu avların önemli bir özelliği grupta işleri organize edecek lider konumunda bir üyenin bulunmamasıdır (y: her üye zaten programlandığı av stratejini aktive ediyor, birbirini takip ederek zaten yapacağı hamleyi biliyor, insanlar ise bir yönetici olmadan bu tarz bir aktiviteyi gerçekleştiremezler)

Asıl ilginç soru ise bal kılavuzlarının ve balcı porsukların (kuş, porsuğa arı kovanına giden yolu takip edip kalan böcekleri yiyor) ne yaptıklarını anlayıp anlamadıklarıdır. Balkulavuzunn davranışının gelişimi konusunda hiçbir bilgimiz yoktur.

Evrim hayvanları birtakım zihinsel yetilerle donatmışsa bile bunların kullanımını yalnızca ortaya çıkmalarını gerektiren durumlarla sınırlamış olmalıdır (y: evrimi bilinçli bir tasarımcı olarak gösteriyor)

–    Aldatma stratejileri

Aldatmanın aktif olduğu durumlarda bile çoğu zaman söz konusu olan şey yalnızca doğuştan var olan yâda sonradan öğrenilen türe özgü davranışlardır yani aldatanın aldatılanı okuduğunu ve davranışını buna göre ayarladığını gösteren bir belirti yoktur. (y: çok karmaşık aldatma strateji ve taktikleri uygulayan hayvanlar ne düşmanlarının zayıflıklarından nede hilelerinin işe yarayacağından bihaberdirler )

–    Yeni yöntemler

(y) Yerde yuva yapan bir kuş tilkiyi yuvadan kırık kanat gösterisi yaparak başka yere çekerek uzaklaştırır. Bir yeşil balıkçıl suya ekmek parçaları atarak balıkları avlar. Bu hayvanın zekasını değil, onun yaratılış fıtratını ifade eder. Balıkçı gibi davranma tekniği başka türlerde vardır: Açık denizlerde olta balığı kafasının önündeki yeme benzer organla küçük balıkları cezbedip onları balıkçı gibi avlar.

Suda yaşayan bu kemirgenlerin bağırsaklarında barınan ortakyaşar mikroorganizmalar selüloz sindirimine yardımcı oluş termitler gibi kunduzlar da bu bakteriler olmadan yaşayamaz. (y: peki evrim piramitlinde birbirine çok uzak ama birbirine yaşamsal olarak bağımlı bu 2 türün hangisi önce evrimleşti, yâda aynı anda mı evrimleşti?)

Kunduzlar suyun doğasını çok iyi tanır. Bu bilgi kaçınılmaz sızıntıları gidermelerini kolaylaştırdığı gibi yer seçiminde ve tüm yapı etkinliklerinde de onlara yardımcı olur. Benttin büyük ölçüde zarar gördüğü durumlarda bile hemen gerekli onarımları yapabilmelerini sağlayan etken de büyük bir olasılıkla bu hayvanların hidrodinamik yasalarına yabancı olmamasıdır. (y: kunduz hidrodinamiği nereden ve nasıl öğrendi tüm incelikleriyle?)

Belki de doğal seçilim bu fazladan beyin kütlesini kunduzlara kendilerine özgü yaşam biçiminden kaynaklanan ve çözümleri olağandışı bilişsel yetenekler gerektiren sorunları çözebilmeleri için vermiştir (y: bir etken değil sonuç olan doğal seçilim sanki bir bilinç sahibi gibi türlere bazı özellikler veriyor (!) )

Kör işçi termitler yuvayı içten destekleyecek olan irili kemerlerin yapımı sırasında karşılıklı sütunları ortada buluşacak biçimde doğru yönde ve doğru yükseklikte eğmeye başlar.

Bu karmaşık yapıların milyonlarca kör hayvanın işbirliğiyle yapılması davranışsal programlama konusunda bilinenlerin sınırlarını zorlamaktadır (y:  kör milyonlarca termit, bir gökdelenden daha karmaşık yapılara imza atmaktadır, ancak hiçbiri yuvanın neresini neden ne şekilde yaptığının farkında değil, yuvanın üstüne plastik geçirilmesi gibi acil durumlarda da huni gibi delikler açarak havasızlık ve sıcaktan boğulmaları önleme gibi acil önlem planları dahi var!)

–    Kuş yuvaları

Laboratuvarda yetiştirilen erkek dokumacı kuşunun türdeşlerini örnek alma olanağı olmadığı haldeki uygun malzemeleri seçerek türüne özgü yuva yapabildiği doğrudur (y: çevre şartları dâhil her şey en ince ayrıntısına kadar planlanmış, programlanmış olarak yaratılıyor hayvanlar, sadece bulundukları ortama daha rahat adapte olmaları sağlayan öğrenme alanları ve uzmanlaşma alanları var)

Posta güvercinleri yön bulmada güneşten gökyüzündeki polarize ışık şeritlerinden yada dünyanın manyetik alanında yararlanırlar. Ayrıca arılar yol gösterici işaretleri de kullanırlar

Gerçek şu ki bugün balarılarının bir dili olduğunu biliyoruz.

–    Toplamayla ilgili karar alma

–    Yuva yeri ile ilgili karar alma

(y) Öncü arılar kovan yerlerini keşfettikçe diğerlerinin yerlerini de inceler. Eğer gerçekten daha iyi bir yer varsa kendi danslarını bırakıp oranın dansını yaparlar.

–    İzlenecek yol ile ilgili karar alma

Arılar yol bulurken zihinsel haritalarından da yararlanırlar.

…oysa unutulmaması gereken bir gerçek: balarılarının ve balıkların nişlerine özgü sorunlarla baş etme deneyiminin insanınkinden çok daha eski olduğudur.

–    İçgüdü ve düşünme yetisi

Kısaca söylersek doğuştan gelen tepkilerin düşünme sürecini ille de devre dışı bırakması gerekmez.

V.    Omurgasızlarda biliş: bir örnek olay

–    Yuva yapma

Lin’deler arıcılar tarafından bunaltıcı sıcakta yaşamaya zorlanan arıların petek yapımında kullandıkları balmumuna popülist kattıklarını ve böylece balmumunun erime sıcaklığını yükselttiklerini kaydetmiştir (y: !)

–    Desen öğrenme

Kavram oluşturma omurgalılarda güçlü bir zihinsel araç olarak görülür, arılarda bu yetinin büyük olasılıkla içgüdüsel olduğu düşünülmüştür.

–    Dans dili

Arı, yakınlardaki bir balözü kaynağını petekte güneşin pozisyonuna göre dans ederek tarif eder. Eğer dans uzun sürmüşse, geçen süre zarfında güneşin değişen pozisyonunu da hesaplayarak dans eder (y: !)

IV.    İç görü mü iç güdü mü?

–    Hangi ölçüler kullanılabilir?
–    Esnekliğin aldatıcılığı

Bu örneklerin de gösterdiği gibi hayvanlar kimi zaman içinde bulundukları birtakım özel koşullarda karınlarını doyurmak yâda soylarını sürdürmek amacıyla birden fazla olası program arasından seçim yapmak ve böylece de bir tür kumar oynamak üzere programlanmış olabilirler (ve çoğunlukla da öyledirler) (y: programlanma kelimesini kullanması aşırı derecede manidar)

–    Köhler in şempanzeleri

(y) Şempanzeler sosyal ortamda yiyecekleri almak için birbirleriyle yardımlaşabiliyorlar. Basit aletleri kullanabiliyorlar (yüksekteki bir yiyeceği almak için 2 sopayı birleştirebilir, küpleri üst üste koyabilirler) ancak küpleri ne kadar kullanırlarsa kullansınlar halen açık kısımlarını üste getiriyor dengeyi sağlamakta zorlanıyorlar. Yani temel bazı aletleri ve doğadaki objeleri kullanması programlanmış, bu yüzden kullanıyorlar ancak insan gibi daha da ötesine geçiremiyorlar.

Hayvanların bir buluş yaptığı görüldüğünde bu davranışın nasıl geliştiğinin bilinmesi zorunlu. Tesadüfi olabilir yada hayvanın doğal yaşamındaki bir programının yansıması olabilir, başka bir hayvandan öğrenmiş olabilir.

Laboratuvarda doğup büyüyen ve doğal olarak yaşamları boyunca tek bir termit yuvası görmeyen şempanzeler de kurşunkalem gibi ince ve uzun nesneleri gördükleri her deliğe örneğin bir elektrik prizine sokarlar. Bu alet kullanımı öğreneği önceden programlanmış bir davranış gibi görünüyor.